شاید از خود بپرسید که کاروانسرای چیست؟ کاروانسراها محلی برای استراحت مسافرانی بودند که پس از پیاده‌روی‌های طولانی، برای استراحت به این مکان‌ها روی می‌آوردند.
شکل ساخت و موارد استفاده از کاروانسرا با اکوکمپ کویری متفاوت است و می‌توان کاروانسراها را اقامتگاه‌های بزرگ و قدیمی برای مسافران بین راهی دانست. جالب است بدانید کاروانسرا ترکیبی از دو واژه کاروان (گروهی از مسافران) و سرا (به معنای خانه و کاشانه) است.
معروف‌ترین کاروانسراهای کویری ایران
پهناوری ایران و دوری آبادی‌ها از هم، دلیل اصلی ایجاد کاروانسراهای متعدد در مسیرهای پرتردد بوده است. در این محل‌ها، علاوه بر اینکه مسافران می‌توانستند دمی استراحت کنند، اسطبلی نیز برای نگهداری و مراقبت اسب‌ها، قاطرها و دیگر چهارپایانشان وجود داشت.
امروزه، بسیاری از این بناها به هتل‌های سنتی تبدیل‌شده‌اند. اگر در ایام تعطیلات سفری به دل کویر داشتید، بازدید از این کاروانسراها را جزئی از برنامه سفرتان قرار دهید. در ادامه قصد داریم برخی از معروف‌ترین کاروانسرای کویری ایران را معرفی کنیم.
در این بخش به این سوال پاسخ خواهیم داد: معروف‌ترین کاروانسراهای کویری ایران کدامند؟
کاروانسرای کویری زین الدین
مهریز یزد یکی از مهم‌ترین شهرهای باستانی ایرانی است و معروف‌ترین بنایش، کاروانسرای 400 ساله‌اش است. این کاروانسرای کویری در 60 کیلومتری جاده یزد – کرمان قرار دارد و از بناهای به‌جامانده از دوران صفویه است.
مطابق با آنچه در کتاب‌های تاریخی آمده است، این کاروانسرا به مناسبت دیدار شاه عباس با زین‌الدین گنجعلی خان (حاکم استان کرمان) در قرن 10 قمری زیر نظر یکی از بهترین و برجستهترین معماران و طراحان آن زمان، محمد سلطان یزدی ساخته شد.
آنچه کاروانسرای زین‌الدین را تا این حد خاص و ویژه کرده، نوع معماری مدور بی‌نظیرش است که دارای پلان‌هایی نیم‌دایره‌ای شکل چسبیده به دیوارهای هشت‌ضلعی و استفاده از اعداد مقدس (مانند 5 برج نیم‌دایره‌ای شکل و صحن 12 ضلعی با رواق‌هایی سکو شکل در اطراف) در طراحی‌اش است. این کاروانسرای کویری در 40 کیلومتری مهریز و 62 کیلومتری یزد واقع‌شده است.
این بنا که در مسیر جاده ابریشم قرار دارد، محل استقرار تفنگچیان و مستحفظانشان بوده است. بخش شمالی، اتاق‌های شاه‌نشین بوده که در حال حاضر از آن برای اتاق غذاخوری و استراحت مهمانان استفاده می‌شود. پله‌های کاروانسرا شما را به پشت‌بام این بنا هدایت می‌کند که بهترین مکان برای تماشای آسمان زیبا و پرستاره کویر به‌ویژه در شب است.
کاروانسرای کویری قصر بهرام
یکی از مهم‌ترین کاروانسراهای ایران، مجموعه قصر بهرام (معروف به بهرام گور، پانزدهمین پادشاه ساسانی)، پادشاه ساسانی واقع در استان سمنان است که توسط شاه عباس صفوی در قرن 10 هجری بازسازی شد تا به‌عنوان کاروانسرا از آن استفاده شود. این مکان در شمال دریاچه نمک قم، جنوب گرمسار و جنوب شرقی جوادآباد قرار دارد. بهترین مسیر دسترسی، شهر گرمسار است که جاده خاکی سنگفرش شده‌ای شما را به این کاروانسرای زیبا می‌رساند.
یکی از زیباترین ویژگی قصر بهرام، پارک ملی کویری اطرافش است که گونه‌های گیاهی و جانوری متعدد کویری را در خود جای‌داده است. این کاروانسرای کویری که در دامنه‌های سیاه‌کوه و در وسط دشت کویر (بزرگ‌ترین صحرای کویری ایران که به آفریقای کوچک ایران شهرت دارد) واقع‌شده، یکی از محبوب‌ترین مکان‌های ایران برای عکاسان نجوم و ستاره شناسان است.
معماری این کاروانسرا بسیار چشم‌گیر است. این بنا تماما از سنگ ساخته‌شده و در ساخت آن، برخلاف بناهای معمول آن زمان، از خشت استفاده‌نشده است. قصر بهرام 4 برج نیم‌دایره‌ای شکل و 24 اتاق مشرف به استخر مستطیل شکل دارد. از شاهکارهای این ساختمان، سیستم آب‌رسانی‌اش است که آب چشمه سیاه (که در 5.7 کیلومتری عمارت واقع‌شده) از طریق سنگ‌های زیبای تراشیده شده به حیاط مرکزی منتقل می‌شود.
جالب است بدانید این کاروانسرا در گذشته تنها مکان استراحت پادشاهان و اشراف بوده است. مردمان عادی از بناهای دیگر در نزدیکی همین بنا استفاده می‌کردند. پیشنهاد می‌کنیم در صورت رفتن به این کاروانسرای زیبا، حتما از بناهای تاریخی اطرافش دیدن کنید.
مسیرهای دسترسی به کاروانسرای کویری قصر بهرام:
- کاشان← آران و بیدگل← مرنجاب← سفیدکوه ←و درنهایت قصر بهرام
- گرمسار← لجران ←کهک ←جاده سنگفرش گرمسار ←و درنهایت قصر بهرام
- پیشوا← قلعه بلند← مبارکیه← قصر بهرام
- وارمین← چرمشهر ←بند علی‌خان ←محیط بانی شکرآباد← مبارکیه ←قصر بهرام
کاروانسرای کویری رباط شرف
بی‌هیچ شک و تردیدی، رباط شرف یکی از شاهکارها در میان کاروانسراهای ایران است. این کاروانسرای کویری در شمال شرقی و در 45 کیلومتری سرخس قرار دارد. رباط‌ها بیشتر محلی برای استراحت چهارپایان کاروانیان همچون اسب و قاطر بودند. این رباط‌ها علاوه بر داشتن حوض و آب‌انبار، اتاق‌های متعددی نیز داشتند که به مسافران خسته این امکان را می‌داد که یک یا چند شب در آنجا استراحت کنند.
در گذشته کاروان‌هایی که از مرو رهسپار نیشابور بودند، در مسیر خود در رباط شرف استراحتی چندروزه داشتند. در کتاب‌های تاریخی آمده که این کاروانسرای کویری به دستور وزیر سلطان سنجر، با نام شرف‌الدین ابوطاهر در اوایل سده ششم هجری ساخته‌شده است.
رباط شرف، این بنای مشهور سلجوقی، تاریخی پرفرازونشیبی را پشت سر گذاشته ولی هر بار مرمت و بازسازی‌شده است. برای مثال، در سال 548 هجری، در حمله ترک‌ها برخی از مکان‌های آن کاملا ویران شد، ولی یک سال بعد دوباره بازسازی شد و مورداستفاده قرار گرفت.
سبک این کاروانسرا با توجه به پلان‌های مستطیلی شکلش، رازی است. این سبک معماری، متعلق دوره ساسانی، خوارزمشاهیان و سلجوقیان است. این کاروانسرای کویری دارای دو حیاط مربعی و مستطیلی شکل است. بسیاری از باستان‌شناسان بر این عقیده‌اند که اتاق‌های اطراف حیاط دوم، محلی برای استقرار نگهبانان رباط بوده است. بعلاوه، رباط شرف، 6 برج و دو مسجد دارد.
ولی آنچه این بنا را تا این حد ممتاز کرده، تزئینات بی‌نظیر آجرکاری‌اش است؛ به همین دلیل بسیاری آن را موزه آجرکاری ایران می‌شناسند. آجرکاری و گچ‌کاری‌های بی‌نظیرش در جای‌جای این رباط قابل‌مشاهده است.
بر سر درب این کاروانسرا کتیبه‌ای با این نوشته وجود دارد:«رباط شرف از کاروانسرای شاهی یا کاخ رباط‌های جاده ابریشم است.» گرچه در تمامی فصل سال می‌توان از کاروانسرای بسیار زیبا، دیدن کرد؛ ولی فصل بهار، به‌ویژه اردیبهشت بهترین فصل برای بازدید از آن است.
پیشنهاد می‌کنیم قبل از بازدید از این رباط، حتما درباره تاریخ آن مطالعه کنید؛ زیرا معمولا کسی را پیدا نخواهید کرد که درباره تاریخچه آن به شما اطلاعات بدهد. به شما این اطمینان را می‌دهیم که بازدید از رباط شرف، به یکی از بهترین خاطراتتان تبدیل خواهد شد.
مسیر دسترسی به کاروانسرای کویری رباط شریف:
این کاروانسرای کویری در شرق مشهد و در مسیر مشهد به سرخس قرار دارد:
- مشهد (جاده سرخس)←شهر مزداوند←روستای شورلق (25 کیلومتری سرخس)←کاروانسرای رباط شرف (6کیلومتری روستای شورلق)
کاروانسرای مرنجاب
کاروانسرای مرنجاب یکی دیگر از برجستهترین کاروانسراهای ایران و به‌جای مانده از دوران صفوی است. شایان‌ذکر است که یکی از اقدامات بسیار مهم شاه عباس صفوی، ساخت کاروانسراهای متعدد (حدود 1000 عدد) بوده است؛ یکی از آن‌ها، کاروانسرای مرنجاب است که در 632 هجری خورشیدی در مرنجاب یزد و جنوب دریای نمک، روی تپه‌ای در نزدیکی چشمه آب شیرین ساخته شد.
این ساختمان که اساسا از ملاط و سنگ تشکیل‌شده دارای حیاطی 20 در 30 مترمربع با اتاق‌های متعدد در اطرافش است. این اتاق‌ها به‌اندازه چند پله از حیاط فاصله‌دارند و اسطبل نیز در پشت اتاق‌ها قرارگرفته است. کاروانسرای مرنجاب، اکنون یکی از زیباترین هتل‌های سنتی است که هرساله پذیرای گردشگران بسیاری است.
ازنظر معماری، این بنا شباهت‌های زیادی به کاخ بهرام دارد و همچون نگینی روی تپه‌های ماسه‌ای کویر می‌درخشد. قدیمی‌ترین مسیر دسترسی به این کاروانسرای کویری، مسیر آران و بیدگل به مرنجاب است. این کاروانسرا در جاده قدیمی تهران – اصفهان قرار داشت و تا پیش از احداث جاده تهران – قم در زمان پهلوی، همچنان از رونق برخوردار بوده است.
مسیرهای دسترسی به کاروانسرای مرنجاب:
- شهر آران و بیدگل (واقع در کاشان) ←جاده مرنجاب ←کاروانسرای کویری مرنجاب (50 کیلومتری امام‌زاده هلال‌ابن علی، این امام‌زاده در ابتدای جاده مرنجاب واقع است). دقت کنید حدفاصل آران و بیدگل تا کاروانسرا، هیچ روستا یا آبادی وجود ندارد.
- کاشان ←ابوزیدآباد← مرنجاب
- پارک ملی کویر (نزدیکی کاخ بهرام) ←کاروانسرای سفیدآب و مرنجاب
کاروانسرای دیر گچین
کاروانسرای کویری دیر گچین در مسیر جاده باستانی ری- اصفهان (درست در مرکز پارک ملی کویر) با 12 هزار هکتار مساحت، از بزرگ‌ترین کاروانسراهای ایران است و از آن به‌عنوان «مادر کاروانسراهای ایران» یاد می‌شود. این کاروانسرا در حال حاضر برای اقامت علاقه‌مندان به تور کویر و کویرنوردان استفاده می‌شود.
قدمت دیر گچین به دوره ساسانیان می‌رسد. این کاروانسرا در 80 کیلومتری شمال شرقی قم قرار دارد. پژوهش‌های باستان‌شناسی ثابت کرده‌اند که دیر گچین در زمان سلجوقیان و صفویان موردبازسازی و مرمت اساسی قرارگرفته و در زمان قاجار نیز به وسعتش اضافه‌شده است. به‌طورکلی، شکل الان این بنا، بیشتر متعلق به دوران صفویه است.
گفته می‌شود علت نام‌گذاری دیر گچین این بوده که گنبدی از جنس گچ داشته ولی امروزه چنین گنبدی وجود ندارد. دیر در عربی به معنای صومعه است که در حقیقت اشاره‌ای است به واژه کاروانسرا. کارشناسان عقیده دارند که این کاروانسرای کویری به دستور اردشیر بابکان (اردشیر اول) ساخته‌شده است. علت این گمان آن است که در بسیاری از کتاب‌های تاریخی، از این بنا با نام «کِردشیر» یادشده است. احتمالا در دوران ساسانی نیز این بنا توسط انوشیروان بازسازی و مرمت‌شده است.
دیر گچین در مسیر جاده ابریشم، مهم‌ترین راه ارتباطی دنیای کهن قرار دارد و دارای بخش‌های زیادی مانند مسجد، حمام، هشتی، حجره، دکان، اتاق، چندین برج، حیاط‌خلوت، وردی، ایوان، شترخوان و آسیاب سنگی است. در بیرون آن نیز یک قبرستان، آب‌انبار و یک کوره آجرپزی می‌بینیم که اگر مساحت آن‌ها را نیز لحاظ کنیم، مساحت کل مجموعه به 19 هزار هکتار خواهد رسید.
جالب است بدانید جاده باستانی ری – اصفهان در زمان مادها و هخامنشیان مهم‌ترین راه ارتباطی میان ایالت‌های شرقی و شمالی با ایالت‌های جنوبی و غربی قاره آسیا بوده است. به همین دلیل، ازنظر نظامی، اهمیت ویژه‌ای داشته است. این جاده (که بخش مهمی از جاده ابریشم بوده) ازنظر تجاری در دوران ساسانیان، سلوکی‌ها و پارتی‌ها بسیار موردتوجه بوده است.
باید بدانید جاده ابریشم از پایتخت چین باستان (شی‌ان) آغاز می‌شده و با عبور از بلخ، سمرقند، کاشغر به ری و دیرگچین می‌رسید و ازآنجا تا به ساوه، قزوین، کرمانشاه، همدان و سپس تیسفون، بابل و انتاکیه (واقع در سواحل مدیترانه) امتداد داشته است.
کاروانسرای مشیر یزد، از برجستهترین کاروانسراهای ایران در دوران قاجار
قدمت این کاروانسرای کویری 150 ساله به دوره قاجار می‌رسد و به دستور مظفرالدین شاه در شهر یزد ساخته شد. دلیل اصلی ساخت این کاروانسرا، ایجاد استراحتگاه برای کاروان‌های تجاری بود. این رباط خیلی زود، به دلیل مسیر دسترسی عالی و نزدیکی به بازار، موردتوجه مردم قرار گرفت. این کاروانسرا، اکنون یک هتل دوستاره است که در سال 1384 فعالیت خود را آغاز کرده که به دلیل موقعیت مکانی عالی‌اش، بسیار موردتوجه گردشگران قرارگرفته است.
کاروانسرای مشیر دارای 19 اتاق است که همگی با تخت‌ها و گلدان‌های چوبی و به شکل کاملا سنتی تزئین شده‌اند، طوری که می‌توان به‌سادگی خود را در دوران قاجار تصور کرد. اتاق‌ها همگی مشرف‌به حیاط‌اند و دارای درب‌های چوبی به همراه دو پنجره (درست به سیاق دوره قاجار) هستند.
این بنای دوطبقه، در وسط خود یک حیاط بزرگ با باغچه‌ای بسیار زیبا دارد. نمای داخلی همگی تزئین شده با انواع طاق‌های گنبدی شکل‌اند، طوری که هیچ سقف مسطحی را نمی‌توانید مشاهده کنید. این کاروانسرای کویری در بلوار امام‌زاده جعفر (شهر یزد)، بازارچه مشیرالممالک واقع‌شده است.
کاروانسرای صفوی کویر ابوزیدآباد
یکی از زیباترین کویرهای ایران، کویر ابوزیدآباد (ازجمله روستاهای کاشان) است و دارای جاذبه‌های گردشگری فراوانی است که یکی از برجستهترین آن‌ها، اقامتگاه کویری ابوزیدآباد است. قدمت این کاروانسرا به دوران صفویه می‌رسد و معماری آن بسیار شبیه به معماری چهار ایوانی (واقع در شهر ابوزیدآباد) است. کاروانسرای کویری ابوزیدآباد از معروف ترین کاروانسرای معروف ایران در کویر
اگر بخواهیم این رباط یک طبقه را با دیگر رباط‌های هم‌عصرش مقایسه کنیم، می‌بینیم که معماری آن کاملا متفاوت است و با ورودی تو رفته، 29 حجره، 4 اسطبل، یک اتاق مهمانی، 8 برج و یک تنور به مکانی بی‌نظیری در دل کویر تبدیل‌شده است.
هشتی ورودی و حوض کوچک وسط حیاط، یکی از ویژگی‌های مثبت این بنا است که نمای خارق‌العاده‌ای بدان بخشیده است. در این هتل خبری از اینترنت، تلویزیون، رادیو و دیگر امکانات مدرن نیست، اتاق‌های آن با فرش‌های دستباف و کاملا به شکل سنتی آراسته‌شده‌اند، تا شما را کاملا از فضای مدرن دور کرده و به دوران قدیم بازگردانند.
مسیر دسترسی به کاروانسرای کویری ابوزیدآباد:
- استان اصفهان ←شهر کاشان← شهر ابوزیدآباد
در آخر
بی‌هیچ تردیدی، کویرهای ایران یکی از بزرگ‌ترین سرمایه گردشگری این کشورند که صرف‌نظر از طبیعت بکر، دست‌نخورده و اغواگرشان، دارای بناهای باشکوهی‌اند که تاریخ این سرزمین را به بهترین شکل ممکن بیان می‌کنند.
خوشبختانه تعداد کاروانسراهای ایران آن‌قدر زیاد است که اطلاعات ارزشمندی درباره سبک زندگی و معماری دوره‌های متفاوت از تاریخ ایران را به زیباترین شکل ممکن به نمایش بگذارد. اگر به یکی از کویرهای ایران مسافرت کردید، بازدید از کاروانسرای معروف ایران در کویر آن را حتما جزو برنامه سفرتان قرار دهید.
قصد سفر به استان اصفهان را دارید و در جستجوی یک اقامتگاه کویری هستید؟ برای رزرو اقامتگاه کاشان، اکو کمپ متین آباد گزینه مناسبی است.
