چله تموز (جشن چله تابستانی و آیین های باشکوه)
دیدگاهی بر چله تموز این آیین کهن ایرانی که طره های مشترک تاریخی و فرهنگی با کشور دوست و همسایه خود هندوستان گره زده است.
جشن اول تیر (چله تموز) از جشن های تیرگان یکی از جشن های بسیار کهن ایرانی است که تاریخ و علت دقیق آن روشن نیست، اما می دانیم که در پیوند با طولانی ترین روز سال است؛ چنانچه در طولانی ترین شب سال (یلدا) و روزهای اعتدال و یا نصفه شدن شب و روز در بهار (نوروز) و در پاییز (مهرگان) جشن های ایرانی برگزار می شده است. این اعیاد تماما به پدیده های طبیعی مربوط می شود و در انحصار آیین و دین خاصی نبوده و نیست و بیشتر جنبه آیین های سنتی و فرهنگی داشته است. البته عده ای هم سعی کرده اند آن را به آیین میترایی و یا زرتشتی نسبت دهند.
بلندترین روز سال مصادف با ۳۱ خرداد (۲۱ژوئن) است که در سال ۲۰۱۴ کشور هندوستان موفق شد این روز را به عنوان روزجهانی یوگا در سازمان ملل به ثبت برساند.
در گذشته درست در همین زمان جشن هایی به نام چله تموز و یا جشن تیرگان در سرتا سر فلات ایران و حتی فراتر از آن برگزار می شده است که قالباً در حلول احترام به آب و خورشید که از آیین های این جشن ها بودند می گذشت. متاسفانه ما در ایران حتی نتوانستیم این روزی های مهم و آیین های با شکوه را که با فرهنگ و تمدن ایرانی آمیخته شده را در تقویم رسمی و کشوری خود به ثبت برسانیم. درست است که این آیین ها بسیار کهن هستند و به مرز و مذهب خاصی تعلق ندارند اما هندی ها موفق شدند این روز را به نام یوگا به ثبت برسانند و شکی نیست که افتخارات آن را نصیب خود و فرهنگ هندوستان کرده اند.
یوگ یا یوق یا طوق حلقه بیضی شکلی است که بر گردن دو یا سه حیوان مانند گاو و یا اسب می اندازند تا هماهنگ با هم راه بروند. یوگا واژه هندو و آریایی است که به معنی گردن نهادن و تسلیم شدن و گردنبند است.
نشانه هایی از این جشن ها در آثار باستانی هزاره های قبل از میلاد مسیح دیده می شود. جغرافیای این آیین ها بسیار پهناور بوده و از آسیای غربی تا خاورمیانه و روم شرقی را در برمی گرفته است. روز ۲۱ ژوئن روز جهانی یوگا نام گذاری شده است. یکی از آیین های این روز سوریا نماس کار (سلام بر خورشید) نام دارد که قبل از طلوع خورشید انجام می شود. این دقیقا همان آیینی است که در ایران انجام می شده و پگاه روز یا آغاز زود هنگام روزهای تیرگان زنان ایرانی حیاط سراها و محوطه درب ورودی سراها را آب و جارو می کردند و در آستانه در ورودی آتش و اسپند می افروختند. روبیدن خاک آینه ها و نگاه داشتن کاسه آب جلوی آن و دادن آش نذری و بستن پارچه ای به درخت مقدس داغداغان (تاقوک) از دیگر کار هاییست که در این روز می کردند.
از جشن تیرگان روایت های مختلفی بجا مانده است که سفرنامه نویسان دوره صفوی نیز به آن اشاره کرده اند. ابوریحان بیرونی در آثارالباقیه، فصل نهم، بخش عید تیرگان آورده است که تیرگان روز بزرگداشت مقام نویسندگان در ایران باستان بوده است. اما بعضی آن را به خورشید و یا آب و بعضی به جنگ ایران و توران و تیرانداختن آرش کمان گیر نیز نسبت داده اند. آنچه بیشتر به واقعیت نزدیک است همان آیین آب و خورشید و گرمترین روز سال و یا طولانی ترین روز سال است.
در خراسان محوطه کوچه و سراها را که معمولا خاکی بوده است آب و جارو و آشغالهای محیط را جمع آوری می کردند. آب پاشیدن بر خاک کوچه از دمای اطراف اتاق ها و گرمای هوا می کاسته و باعث مطبوع گشتن محیط می شده است.
طولانی ترین روز سال در فرهنگ خراسان چله تموز نام گرفته که در تقویم کهن ایرانی گرم ترین ماه سال است. جشن «چله بزرگ» یکی از جشن‌های ایرانی بوده که امروزه کمی به فراموشی رفته است، اما در جنوب خراسان هنوز هم طولانی ترین روز سال را گرامی می‌دارند و در تقویم محلی بیرجند «چله بزرگ» و «چله خرد» را جشن می گیرند. در جنوب خراسان از اول تیر ماه تا دهم مرداد ماه را «چله تموز یا چله بزرگ»، از دهم مرداد ماه تا آخر این ماه را «چله خرد» و از اول دی‌ماه تا دهم بهمن ماه را «چله کلو»، از دهم بهمن ماه تا آخر این ماه را «چله خرد» می‌گویند.
شعر معروف خراسانی:
نه از شو مو منالم نه که از روز نه از یلدا گیله درم نه چله تموز
همو قدر فهمیدم دمین ای دنیا که آسونی د بعد سختی میه هنوز
نه از شب من گله و ناله دارم و نه از روز نه از یلدا و نه از تموز نیز مصداق این امر است.
در قدیم، روزهای بعد از نوروز را به دو چهل تقسیم می‌کردند: چهل روز اول که چله معتدل است و چهل روز بعد که روزهای گرما است. بعد از چله دوم چله تموز شروع می‌شود که داغ ترین روزهای سال است.
حکیم سعدی شیرازی در باب این رویداد می فرماید:
یار ناپایدار دوست مدار دوستی را نشاید این غدّار
نیک و بد چون همی بباید مرد خنک آنکس که گوی نیکی برد
برگ عیشی به گور خویش فرست کس نیارد ز پس ز پیش فرست
عمر برف است و آفتاب تموز(تیر) اندکی ماند و خواجه غرّه هنوز
ای تهی دست رفته در بازار ترسمت پر نیاوری دستار
هر که مزروع خود بخورد به خوید وقت خرمنش خوشه ها باید چید
چله تموز (جشن چله تابستان) متین آباد
