جشن تیرگان چیست؟ + تاریخ، آداب و رسوم، آیین‌ها

از فرهنگ ایران باستان جشن‌ها و آیین‌هایی که ایرانیان در مناسبت‌های مختلف در طول سال برگزار می‌کردند به‌یادگارمانده است. یکی از این جشن‌ها که امروزه در بین مردم بسیار کم‌رنگ‌تر شده جشن تیرگان است. جشن تیرگان در کنار سایر جشن‌ها مثل جشن خردادگان، جشن مهرگان، جشن سده، جشن آب پاشونک و عید نوروز باشکوه خاصی برگزار می‌شده است. ما در این مقاله هرآنچه که لازم است شما درباره روز جشن تیرگان بدانید آورده‌ایم. اگر دوست دارید با این جشن ملی باستانی بیشتر آشنا شوید، در ادامه با ما همراه شوید.

هر آنچه که باید درباره جشن تیرگان بدانید

معمولاً جشن تیرگان در نزدیکی رود و در کنار آب‌ها برگزار می‌شود. مردم در این مراسم با خیس کردن یکدیگر طلب باران و سالی به‌دوراز خشکسالی و آرزوی رزق‌وروزی فراوان می‌کنند. نام دیگر جشن تیرگان آب‌ریزگان، آب‌پاشان، سرشوران است.

جشن تیرگان چیست؟

در زمان‌های قدیم جشن‌های زیادی به مناسبت‌های مختلف ای برگزار می‌شده است. اما متأسفانه امروزه این آیین‌های ملی به فراموشی سپرده شده است. یکی از این جشن‌ها که در حال حاضر فقط در بعضی از شهرها برگزار می‌شود جشن تیرگان است.

در واقع این جشن فرخنده شروع آن از روز تیر از ماه تیر بوده و به مدت ۹ روز ادامه داشته است. در تیرماه زمانی که روز تیر فرامی‌رسد آن روز را جشن تیرگان می‌نامند.

علت برگزاری جشن تیرگان

جشن تیرگان مثل سایر جشن‌های ایرانی درگذشته از اهمیت زیادی برخوردار بوده است. در مورد علت برگزاری جشن تیرگان روایت‌های مختلفی وجود دارد. در ادامه با این روایت‌ها بیشتر آشنا می‌شویم.

1- روایت اول درباره برگزاری جشن تیرگان

میان افراسیاب و منوچهر پادشاه ایران جنگ و ستیزی وجود داشته است. در روز اول تیرماه سپاه ایران شکست سختی از توران می‌خورند. در قدیم این روز را روز عزای ملی می‌دانستند.

سرانجام طرفین درگیر در جنگ تصمیم به سازش می‌گیرند. دو طرف بر این توافق کردند که مرز دو کشور را مشخص کنند و ازآن‌پس هیچ یک حق تجاوز به سرزمین دیگری ندارد.  قرار بر این شد که از مازندران تیری به سمت خاور پرتاب کنند و هر جا که تیر نشست آنجا مرز دو کشور باشد.

در آن زمان که آرش به کماندار ماهر در بین ایرانیان معروف بود. او را برای این کار فراخواندند. سرانجام با پرتاب تیری که از بامداد تا نیم روز بعد در آسمان‌ها در پرواز بود در کنار رود جیحون بر تنه درخت گردوی نشست. در نهایت آنجا را مرز ایران و توران تعیین کردند و هرساله به یاد آن روز و ازخودگذشتگی آرش این روز را جشن می‌گیرند.

2- روایت دوم درباره علت برگزاری جشن تیرگان

در روایت دوم اعتقاد مردم بر این بوده است که فرشته‌ای به نام تیشتر که به فرشته باران معروف بوده است در ده روز اول ماه به شکل یک جوان زیبا و در ده روز دوم به‌صورت گاو نر و ده روز سوم به‌ صورت اسب درمی‌آید.

تیشتر که به شکل یک اسب زیبا به رنگ سفید درآمده بود با دیو خشکسالی که شبیه به اسب سیاه و ظاهری ترسناک داشت در دریای کیهانی روبه‌رو می‌شود. به مدت سه شبانه‌روز بین آنها جنگی صورت می‌گیرد در نهایت با شکست تیشتر این جنگ به پایان می‌رسد.

بعد از شکست تیشتر نزد خدای بزرگ می‌رود و از او طلب کمک و یاری می‌کند. این بار او به خواسته خداوند بر دیو خشکسالی پیروز می‌شود. بعدازاین پیروزی باران فراوانی بر اهل زمین می‌بارد و آب‌ها مزارع و چراگاه‌ها را سیراب می‌کند. از آن  پس به مناسبت این پیروزی ایرانیان این روز را جشن می‌گیرند.

جشن تیرگان چه روزی است؟

جشن تیرگان بر اساس تقویم ایران باستان در تیر روز از تیرماه برگزار می‌شده است. امروزه 13 تیر روز جشن تیرگان است. این جشن برای گرامیداشت ستاره‌باران آور و روز کمان کشیدن آرش کمانگیر و پرتاب تیر معروف او برای تعیین مرز ایران و توران است.

البته از ابوریحان بیرونی نقل است که تیرگان روز بزرگداشت نویسندگان در زمان باستان  است. بنا به روایت دیگر تیرگان روزی است که کیخسرو پادشاه ایران بعد از شستشوی خود در آب چشمه به یکباره ناپدید می‌شود.

مراسم آیین‌های جشن تیرگان

تیرگان جشن باستانی تابستان است که به برداشت محصول سالم و کمبود خشکسالی اختصاص دارد. این جشن با رقص، پاشیدن آب، شعرخوانی و مصرف غذاهای سنتی مختلف برگزار می‌شود. برخی از آیین‌هایی که در این مراسم اجرا می‌شود عبارت‌اند از:

• آب‌پاشی

همان‌طور که در عکس جشن تیرگان معلوم است آب و باران جزو ارکان مهم این جشن است. پاشیدن آب به یکدیگر یا آب پشی بخشی از آیین این مراسم است. این جشن بیشتر در کنار رودها، همراه با بزم‌هایی وابسته با آب و آب‌پاشی و آرزوی بارش باران در سال پیشرو همراه است.

خوردن میوه و گندم برشته از دیگر رسم‌های این جشن محسوب می‌شود. این رسم كه ابوریحان بیرونی نیز آن را نقل كرده، به این صورت بوده كه جهت گرامیداشت خاطره رنج‌های منوچهر در جنگ با افراسیاب، مردم پوشاک كشاورزان و دهقانان را بر تن كرده و محصولات را به ‌صورت ابتدایی آن، یعنی به‌صورت میوه و گندم پخته مصرف می‌كردند.

• رهاکردن دستبند در باد

رهاکردن دستبند در باد بیشتر در بین جوانان مرسوم است. به این صورت که در آغاز جشن پس از خوردن شیرینی، بندی به نام تیر و باد که از ۷ ریسمان به ۷ رنگ مختلف بافته شده است را به مدت ده روز به مچ دست خود می‌بندند.

بعد از آن به همراه یک آرزو به رودخانه می‌اندازند و یا در جای بلندی مانند پشت‌بام یا فراز کوه‌ها به باد می‌سپارند. بسیاری از زرتشتیان هنوز این نوار را به مدت ده روز به مچ دست خود می‌بندند، سپس در روز تیرگان نوارها را در نهر آب می‌اندازند.

• فال کوزه

یکی دیگر از رسومی که مخصوص بانوان  است و در تیرگان اجرا می‌شود فال کوزه است. یک روز قبل از شروع مراسم دختری برای حمل کوزه‌ای به نام دوله انتخاب می‌شود که  آن را پرازآب و اشیا کوچکی مثل انگشتری، گوشواره، سنجاق‌سر، سکه  در آب دوله می‌اندازند.

این کوزه را زیر درخت تا روز تیرگان محفوظ نگه می‌دارند. پس از مراسم آب‌پاشی همه کسانی که در دوله چیزی انداخته و نیت کرده‌اند به‌دور هم جمع می‌شوند.  دختر درحالی‌که بزرگان در حال آواز خواندن هستند، یكی از آن اجسام را از كوزه درمی‌آورد و صاحب آن جسم متوجه می‌شد كه  ترانة خوانده شده مربوط به نیت و آرزو او بوده است.

تیرگان در کدام شهرها برگزار می‌شود؟

ازآن‌جهت که تیرگان جشن باستانی ایرانیان است در سراسر ایران آن را باشکوه جشن می‌گرفتند. اما پس از حمله محمود افغان و به دلایلی که هنوز نامعلوم است، تیرگان به فراموشی سپرده شد.

اکنون فقط در میان زرتشتیان، ارامنه و برخی از روستاهای استان‌های گیلان، خراسان، مازندران، کرمان و یزد این مراسم را برگزار می‌کنند. شهر فراهان در نزدیکی اراک در استان مرکزی نیز مرکز بزرگ جشن تیرگان است. جشن تیرگان 1401 در همه شهرها در یک تاریخ  به‌خصوص برگزار نمی‌شود. مثلاً:

• مردم مازندران (فیروزكوه، ساری، سنگسر و سوادكوه) كه این جشن را با نام تیرماه، سیزده شو برگزار می‌كنند.
• در فراهان (استان مرکزی)، تاریخ دقیق جشن تیرگان روز اول تیرماه است.
• مردم كاریزات (بخشی در ۱۲۰ کیلومتری یزد) جشن تیرگان در روز اول تیرماه، با نام «آب، تیر، ماهی» برگزار می‌كنند.
• ارامنه اصفهان و بعضی نقاط جهان، این روز را سیزدهم ماه June گرامی می‌دارند.
• زرتشتیان كرمان مراسم جشن تیرگان را با نام تیر و جشن و در دهه دوم تیرماه برگزار می‌كنند.

جمع‌بندی

جشن تیرگان یکی از مراسم ملی با آیین‌های مختلف سنتی در آغاز فصل تابستان است که ایرانیان در قدیم این روز را گرامی می‌داشتند. اما متأسفانه این مراسم در سال‌های اخیر به‌صورت محدود در برخی از شهرهایی مثل گیلان، خراسان، مازندران، کرمان و یزد و بیشتر در بین زرتشتیان و ارامنه برگزار می‌شود.

آنچه مسلم است این است که اگرچه این جشن در بین همه مردم به‌صورت عمومی برگزار نمی‌شود اما نباید فراموش کرد این مراسم نشان‌دهنده قدمت تاریخی یک ملت است و اکنون وظیفه ماست که یاد چنین جشن‌هایی را به‌عنوان آیین‌های کهن و باستانی گرامی بداریم. اکوکمپ کویری متین آباد، در تقویم رویدادهای خود این جشن را دارد و در صورتی که علاقه مند به شرکت در این رویداد هستید، می‌توانید زمان دقیق آن را از طریق اینستاگرام متین آباد دنبال کنید.

قصد سفر به استان اصفهان را دارید و در جستجوی یک اقامتگاه کویری هستید؟ برای رزرو اقامتگاه کاشان، اکو کمپ متین آباد گزینه مناسبی است.