ایران به عنوان کشوری که بخش قابل توجهی از آن را مناطق بیابانی و نیمه‌بیابانی تشکیل می‌دهد، درختان و گیاهان خاصی را در دل خود جای داده است که با شرایط سخت و خشک این مناطق سازگار هستند. این درختان، علاوه بر تأمین منابع طبیعی برای مردم بومی، نقش مهمی در حفظ تعادل زیست‌محیطی این مناطق ایفا می‌کنند. در این مطلب به معرفی درختان کویری ایران می‌پردازیم تا با این درختان که شاید کمتر دیده شدند بیشتر آشنا شویم. با مجله متین آباد همراه باشید.
درخت گز (Tamarix)
درخت گز از رایج‌ترین درختان کویری ایران است که به دلیل مقاومت بالا نسبت به شوری و خشکی، در مناطق مختلفی از جمله بیابان‌های لوت و دشت کویر مشاهده می‌شود. این درختان به دلیل ریشه‌های عمیق خود می‌توانند آب را از لایه‌های زیرین زمین جذب کنند. گزها به عنوان یک منبع مهم برای تولید عسل و چوب در نواحی کویری شناخته می‌شوند و همچنین به تثبیت خاک و جلوگیری از فرسایش آن کمک می‌کنند. علاوه بر این، درختان گز پناهگاهی مناسب برای پرندگان و حیات وحش کویری فراهم می‌کنند که به حفظ تنوع زیستی این مناطق کمک می‌کند.
تا به امروز 23 گونه درخت گز از 55 گونه‌ای که در خاورمیانه وجود دارد، در ایران شناخته و دیده شده است. این درختان رنگ جالبی دارند و عموما برگ‌هایشان به صورت نوک تیز است. شاه گز از کهن‌ترین درختانی‌ست که در ایران وجود دارد و ارتفاع برخی از آن‌ها به 15 متر هم می‌رسد.
درخت کویری کهور (Prosopis)
درخت کهور، درختی با ریشه‌های عمیق و توانایی شگفت‌انگیز در تحمل شرایط بی‌آبی است. این درخت بیشتر در مناطق جنوبی ایران مانند استان‌های سیستان و بلوچستان، کرمان و هرمزگان یافت می‌شود. کهور به دلیل تولید چوب محکم و با کیفیت، در صنعت نجاری و ساخت و ساز بسیار مورد توجه است. همچنین، برگ‌های این درخت به عنوان خوراک دام نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد. کهور با فراهم کردن سایه و جلوگیری از تبخیر سریع آب از سطح خاک، نقش مهمی در حفظ منابع آبی دارد.
جاالب است بدانید ارتفاع این درخت معمولا 10 متر است اما برخی از درختان کهور ارتفاعشان تا 20 متر هم می‌رسد. همچنین این درختان عمری طولانی دارند و در شرایط نسبتا مناسب می‌توانند بیش از هزار سال عمر کنند و زنده بمانند، این تحمل شدید آن‌ها نسبت به بی آبی این امکان را برایشان فراهم کرده است.
درخت تاغ (Haloxylon)
این درخت، درختی است که بیشتر در مناطق بیابانی مرکزی ایران، به ویژه در اطراف دشت کویر، یافت می‌شود. این درختان نقش حیاتی در حفظ خاک و جلوگیری از حرکت ماسه‌های بیابانی دارند. تاغ‌ها با سیستم ریشه‌ای گسترده و مقاوم خود به مقابله با فرسایش بادی و خاک‌زدایی می‌پردازند. تاغ از تیره‌ی تاج‌خروسان (Amaranthaceae) و زیرتیره اسفناجیان (chenopodiaceae) است. همچنین، از چوب تاغ برای سوخت در مناطق روستایی استفاده می‌شود. این درخت به دلیل سایه‌بانی که ایجاد می‌کند، به خنک‌سازی محیط اطراف خود و کاهش دمای هوا کمک می‌کند، به همین دلیل می‌توانید لحظاتی را از آفتاب کویر فرار کرده و زیر سایه‌ی این درخت خنک شوید.
درخت آکاسیا (Acacia)
آکاسیا یکی دیگر از درختان مقاوم به خشکی است که در جنوب ایران و مناطق کویری همچون دشت لوت دیده می‌شود. این درخت به دلیل گل‌های زرد رنگ و جذاب خود شناخته شده است. درخت آکاسیا به دلیل مقاومت در برابر شرایط بی‌آبی و رشد سریع، در برنامه‌های احیای جنگل‌های بیابانی نیز مورد استفاده قرار می‌گیرند. همچنین، ریشه‌های این درخت در تثبیت نیتروژن در خاک موثر هستند و به بهبود کیفیت خاک کمک می‌کنند.
این درخت صمغی تولید می‌کند که به صمغ عربی معروف است. از صمغ عربی در تهیه و تولید محصولات حالت دهنده مو، چسب‌ها، قطره و پودرها استفاده می‌کنند. علاوه بر این در برخی داروهایی که به صورت ژلی هستند نیز استفاده می‌شوند.
سنجد (Elaeagnus angustifolia)
سنجد درختی است که در مناطق نیمه‌بیابانی و بیابانی ایران، به ویژه در استان‌های مرکزی و شمال شرقی کشور، به وفور یافت می‌شود. این درخت به دلیل میوه‌های خوراکی و همچنین خاصیت دارویی برگ‌ها و پوستش مورد توجه است. سنجد در ایجاد بادشکن‌های طبیعی و بهبود شرایط خاک نیز کاربرد دارد.
خواص دارویی میوه سنجد از هیچکس پوشیده نیست. حتی سنجد یکی از هفت سین ایرانیان است که بر سر سفره نوروز خود می‌گذارند، به همین دلیل بسیاری از ایرانیان با این میوه کویری آشنایی بسیاری دارند.
درخت پسته کوهی (Pistacia atlantica)
بنه یا پسته کوهی، درختی است که در مناطق نیمه‌بیابانی و کوهستانی ایران یافت می‌شود. این درخت به ویژه در استان‌های فارس، خراسان، و کهگیلویه و بویراحمد دیده می‌شود. این درختان به عنوان گونه‌های مقاوم به خشکی و سازگار با شرایط آب و هوایی مختلف، نقش مهمی در احیای جنگل‌ها و مراتع دارند. از میوه آن که مزه‌ای شبیه به پسته دارد به صورت خشک در غذاها و سالادها استفاده می‌شود، اما در برخی از شهرهای ایران از آن در ترشی‌های خوشمزه خانگی هم استفاده می‌کنند.
نخل خرما (Phoenix dactylifera)
نخل خرما از مهمترین درختان اقتصادی در مناطق بیابانی ایران است که در استان‌های جنوبی و جنوب شرقی کشور مانند خوزستان، بوشهر و کرمان دیده می‌شود. این درخت به دلیل تولید میوه خرما که از محصولات استراتژیک و صادراتی ایران به شمار می‌آید، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. نخل خرما همچنین به عنوان سایه‌بان طبیعی و منبع تأمین چوب در مناطق کویری استفاده می‌شود. نقش نخل خرما در فرهنگ و اقتصاد محلی این مناطق غیرقابل انکار است و بخشی از هویت فرهنگی مردم این مناطق به شمار می‌رود.
میوه نخل خرما پای ثابت مراسم‌های ترحیم و عزاداری ما ایرانیان است. گاهی آن را کنار چای می‌خورند تا شیرینی آن جایگزین مناسبی برای قند صنعتی باشد و گاهی برای قوت گرفتن و انرژی برای کار روزانه میل می‌شود. به هر حال نقش خرما را نمی‌توان در صادرات کشور نادیده گرفته است، مخصوصا زمانی که روی جعبه می‌خوانید رطب مضافتی بم!
درخت مسواک (Salvadora persica)
درخت مسواک که به عنوان «چوج» نیز شناخته می‌شود، در مناطق جنوبی ایران به وفور یافت می‌شود. این درخت به دلیل شاخه‌های کوچک و نرم خود که برای تمیز کردن دندان‌ها استفاده می‌شود، شناخته شده است. درخت چوج خاصیت تمیزکنندگی و ضدعفونی کنندگی دارد که از آن برای دندان‌ها استفاده می‌شود. این درخت ارتفاعی 2 تا 5 متری داشته و برگ‌های آن سبز روشن است. اگر می‌خواهید این درخت را ببینید می‌توانید به جنوب ایران سفر کنید یا مناطق استوایی و کویری جهان را انتخاب کنید.
اکالیپتوس (Eucalyptus)
درخت اکالیپتوس در مناطق مختلفی از ایران به ویژه در نواحی جنوبی و مرکزی کاشته می‌شود. این درخت به دلیل سرعت رشد بالا و مقاومت به شرایط خشک و گرم، برای کاشت در برنامه‌های احیای جنگل‌های کویری مناسب است. اکالیپتوس‌ها به دلیل برگ‌های معطر و خاصیت دارویی، و همچنین چوب محکم خود شناخته شده‌اند. از برگ‌های این درخت برای تهیه اسانس‌های دارویی و معطر استفاده می‌شود. این درختان به بهبود کیفیت هوا و جذب دی‌اکسید کربن کمک می‌کنند.
نتیجه گیری
درختان کویری نقشی بی‌بدیل در حفظ تعادل زیست‌محیطی و ایجاد تعادل اکولوژیکی در مناطق خشک و بیابانی ایران ایفا می‌کنند. این درختان با تثبیت خاک، کاهش فرسایش بادی و حفظ منابع آبی زیرزمینی، به بهبود شرایط زیست‌محیطی کمک می‌کنند. علاوه بر این، آن‌ها منابع مهمی از مواد خوراکی، دارویی و صنعتی را برای جوامع محلی فراهم می‌کنند و در ایجاد اشتغال و بهبود شرایط اقتصادی مناطق بیابانی نیز نقش دارند.
درختان کویری ایران، با زیبایی و اهمیت ویژه خود، نمادی از مقاومت و پایداری در برابر شرایط سخت هستند و حفاظت از آن‌ها نه تنها برای محیط زیست بلکه برای نسل‌های آینده نیز اهمیت حیاتی دارد.
