به راستی اگر مارکوپلو یا ابن بطوطه خاطراتشان را از سفر نمی‌نوشتند چه پیش می‌آمد؟ آیا تجربیاتشان از مردمان دوردست را ما می‌خواندیم؟ آیا اطلاعاتی که درباره جاهای دیدنی جهان در حال حاضر داریم آن زمان هم می‌توانستیم داشته باشیم؟ در پاسخ به این سوالات باید گفت قطعا نه! سفرنامه نویسی از کارهایی‌ست که از زمان‌های بسیار دور میان مردم رایج شده است اما بیایید به ریشه برویم و ببینیم سفرنامه چیست و به چه چیزی سفرنامه می‌گویند؟
سفرنامه چیست؟
سفرنامه به نوشته‌ای می‌گویند که یک شخص از تجربیات سفر خود می‌‌گوید و آن را با عکس‌هایی همراه می‌کند، مانند تجربه بازدید از کلیساها یا بازارهای محلی، هتل و …، گاهی سفرنامه تنها بازنویسی وقایع و اتفاقات سفر است. واژه انگلیسی سفرنامه Travelogue است که از ترکیب دو کلمه انگلیسی Travel و Monologue تشکیل شده است. در گذشته مجبور بودند که سفرنامه را بر روی برگه‌ای بنویسند و حمل کنند، اما امروزه با پیشرفت تکنولوژی نوشتن سفرنامه نیز تغییر کرده است. در ادامه به تاریخچه سفرنامه می‌پردازیم.
تاریخچه سفرنامه‌نویسی
سفرنامه‌نویسی از کجا شروع شد؟ برای این سوال دو پاسخ وجود دارد. برخی معتقدند از زمان انسان‌های نخستین و برخی دیگر معتقدند از زمان مصریان! حالا هر دو پاسخ را بررسی می‌کنیم. در زمان انسان‌های نخستین آن‌ها بر روی دیوار غارها تجربیات سفر و اکتشافات خود را کنده‌کاری و نقاشی می‌کردند. افرادی معتقدند که این یک نوع سفرنامه است و برخی می‌گویند این تنها وقایع نگاری تاریخ است. آن‌هایی که مخالف این مسئله هستند برخی سفرنامه‌ها از زمان مصریان را مبدا تاریخچه سفرنامه‌نویسی می‌دانند.
سفرنامه‌ای با نام اسکندرانی وجود دارد که شرح سفر مصریان به اتیوپی، هندغربی و سیلان را بازگو می‌کند. جلوتر که می‌رویم افراد بیشتری شروع به نوشتن سفرنامه می‌کنند؛ چینی‌ها با پیش‌دستی کردن، سفرنامه فا-هیان را نوشتند. سفرنامه‌نویسی بسیار رایج می‌شود اما کدام سفرنامه‌ها به یاد ماندند؟ سفرنامه مارکوپلو به چین یا همان خاور دور و سفرنامه ابن بطوطه از معروفترین سفرنامه‌های جهان هستند که به خوبی ما را از فرهنگ و جو آن زمان آگاه می‌کنند.
امروزه دیگر نیازی به قلم و کاغذ ندارید و نیازی نیست روی دیوار نقاشی کنید، کافیست یک دوربین عکاسی و یک تبلت یا لپتاپ همراه خود در سفر داشته باشید تا سفرنامه خودتان را در لحظه در شبکه‌های اجتماعی و وبلاگ به اشتراک بگذارید. نوع دیگری از سفرنامه ویدیوبلاگ یا به اصطلاح ولاگ است که بسیار مورد استقبال علاقمندان به سفر قرار گرفته است. در ولاگ سفر یک اینفلوئنسر یا فرد معمولی به وسیله ویدیو گرفتن و گفتن تجربه خود از سفر آن را با مردم به اشتراک می‌گذارد. در این ویدیوها مصاحبه‌هایی با مردم محلی نیز انجام می‌شود. بهترین ولاگ‌های سفری را می‌توانید از یوتیوب تماشا کنید اما اگر به برنامه‌های حرفه‌ای و مستندات تلویزیونی علاقه دارید شاید برنامه آنتونی بوردین جاهای ناشناخته (Parts Unknown) نظرتان را جلب کند.
انواع سفرنامه کدام است؟
سفرنامه‌ها از جذاب‌ترین انواع محتواهای مستند و داستانی هستند که در قالب‌های مختلفی ارائه می‌شوند. این تنوع در ارائه باعث می‌شود که محدودیتی برای انتشار آن‌ها وجود نداشته باشد و هر نویسنده یا محتواسازی بتواند با توجه به سبک مورد علاقه‌اش، روایت سفر خود را به بهترین شکل ممکن بازگو کند.
سفرنامه‌ها می‌توانند در قالب‌های متنوعی منتشر شوند، از جمله:
- کتاب: سفرنامه‌های مکتوب که در قالب کتاب‌های مستقل یا بخشی از یک مجموعه منتشر می‌شوند.
- بلاگ و مقالات آنلاین: محتواهای دیجیتال که به‌صورت نوشته‌های شخصی یا حرفه‌ای در وب‌سایت‌ها و پلتفرم‌های آنلاین قرار می‌گیرند.
- خاطرات و یادداشت‌های شخصی: نوشتارهای روزمره که در دفتر خاطرات یا به‌صورت پست‌های کوتاه منتشر می‌شوند.
- مجلات و مقالات چاپی: سفرنامه‌هایی که در مجلات گردشگری و فرهنگی منتشر می‌شوند.
- پادکست: روایت‌های شنیداری که با صداگذاری حرفه‌ای، تجربه سفر را به شنوندگان منتقل می‌کنند.
- سخنرانی و ارائه زنده: روایت‌هایی که در کنفرانس‌ها، برنامه‌های زنده یا کارگاه‌های آموزشی بیان می‌شوند.
- نریشن همراه با تصویر: ویدئوها یا مستندهایی که با صداگذاری و ترکیب تصاویر جذاب، حس و حال سفر را به مخاطب منتقل می‌کنند.
دسته‌بندی سفرنامه‌ها
سفرنامه‌ها بسته به نوع روایت و هدف نویسنده در سه گروه کلی قرار می‌گیرند:
سفرنامه‌های حقیقی: در این نوع، نویسنده براساس تجربه واقعی خود، مشاهدات، شنیده‌ها، و احساساتش را ثبت می‌کند. سفرنامه‌های حقیقی معمولاً شامل توصیفات دقیق از مکان‌ها، فرهنگ‌ها، افراد و رویدادهای واقعی هستند.
سفرنامه‌های تمثیلی: در این دسته، نویسنده از تکنیک تمثیل و استعاره استفاده می‌کند تا یک پیام فلسفی، اخلاقی یا اجتماعی را منتقل کند. در این نوع نوشته‌ها، سفر بیشتر به‌عنوان ابزاری برای بیان یک مفهوم عمیق‌تر به کار می‌رود.
سفرنامه‌های خیالی: در این نوع، سفر کاملاً در دنیای تخیل نویسنده اتفاق می‌افتد و ممکن است شامل عناصری از فانتزی، علمی-تخیلی یا سورئالیسم باشد. یکی از نمونه‌های معروف این نوع سفرنامه، کمدی الهی اثر دانته است که سفری خیالی به دنیای پس از مرگ را روایت می‌کند.
سفرنامه‌های خیالی خود به چند شاخه مختلف تقسیم می‌شوند:
- فلسفی: این نوع سفرنامه‌ها به کاوش در مفاهیم بنیادین فلسفی و شناختی می‌پردازند، مانند سفرهای گالیور که نگاهی عمیق به ماهیت جامعه و سیاست دارد.
- اخلاقی: در این دسته، سفر به‌عنوان وسیله‌ای برای انتقال پیام‌های اخلاقی و تربیتی استفاده می‌شود.
- اجتماعی: این نوع سفرنامه‌ها به بررسی ناهنجاری‌های اجتماعی، فرهنگ‌ها و روابط انسانی در دنیایی خیالی یا متفاوت می‌پردازند.
- علمی-تخیلی: این گروه شامل سفرهایی به فضا، جهان‌های موازی یا آینده‌ای نامعلوم است که با تکیه بر علم و تخیل نویسنده شکل می‌گیرند.
چرا باید سفرنامه بنویسیم؟
سفرنامه باعث انتقال تجربه و آگاهی به تمام مردم درباره ناشناخته‌هایی که در دنیا وجود دارد می‌شود. هر سفرنامه داستان خودش را دارد و روایتی متفاوت را بازگو می‌کند، برای مثال دیدگاه سفر از نگاه یک مرد با نگاه یک زن کاملا متفاوت است، هر کدام می‌توانند به بخش‌هایی اشاره کنند که قبل از آن کسی نمی‌دانست، از طرفی اگر سفرنامه بنویسیم یک راهنمای کامل سفر برای افراد بعدی که قصد سفر به آن مقصد را دارند به یادگار خواهد ماند.
البته اگر شما هم مانند اینفلوئنسرهای اینستاگرام تنها برای خودنمایی و عکس گرفتن در جاهای دیدنی مختلف اقدام به تهیه سفرنامه کنید، تنها برای مدت کوتاهی دیده خواهید شد و پس از آن اطلاعات بدرد بخوری برای خوانندگان و بینندگان خود ندارید، اما اگر مانند مارکوپلو و ابن بطوطه سفرنامه خود را تهیه کنید تا سال‌های سال مردم به آن مراجعه می‌کنند. حتی ممکن است صد سال دیگر آن‌ها سفرنامه شما را برای آشنایی با حال و هوای آن موقع بخوانند، پس باید سفرنامه بنویسیم چون هم شرح حال زمانه خود را می‌گوییم و هم اطلاعاتی به آیندگان می‌دهیم.
سفرنامه ایرانی هم داریم؟
ایرانی‌های بسیاری اقدام به نوشتن و تهیه سفرنامه کردند. مهمترین سفرنامه ایرانی شاید سفرنامه ناصرالدین شاه باشد، چون همراه با عکس و آب و تاب درباره سفرهای خارجی خود نوشته است. در آن زمان سفر خارجی میان شاهان و مردم رسم نبوده است، به همین دلیل خواندن سفر به روسیه از زبان یک شاه قاجار در آن زمان که برای اولین بار زرق و برق دربار تزارها را می‌دید جالب بوده است.
غیر از ناصرالدین شاه ما سفرنامه‌های ناصر خسرو و ابوریحان بیرونی را در گذشته‌های بسیار دور داریم. تجربه سفر حج جلال آل احمد هم در کتاب خسی در میغات آمده است، حتی صادق هدایت هم سفرنامه‌های خواندنی دارد که باید به آن‌ها مراجعه کرد اما اگر یک سفرنامه قوی و همه چیز تمام می‌خواهیم باید به سراغ برادران امیدوار برویم. شاید بتوان گفت سونی بازی Uncharted و شخصیت معروفش برادران دریک را از برادران امیدوار الهام گرفته است. دو برادری که برای کشف ناشناخته‌ها به تمام دنیا سفر کرده و آداب و رسوم مناطق مختلف را برایمان مکتوب کردند.
آن‌ها یادگاری‌هایی از سفرهای خود آوردند که در موزه برادران امیدوار در مجموعه سعد آباد می‌توانید ببینید. کتاب این دو برادر که سفرنامه آن‌ها نیز هست در تمام کتاب‌فروشی‌ها پیدا می‌شود، به همین دلیل اگر دوست دارید با سفرهای پرهیجان آن‌ها همراه باشید سفرنامه برادران امیدوار را بخوانید.
جمع بندی
نوشتن تجربیات سفر نه تنها برای افرادی که قصد سفر دارند مفید است، بلکه اطلاعات کاملی از زمان حال برای آیندگان است، پس اگر هنوز هم تردید دارید که سفر خود را به تصویر بکشید یا روی کاغذ بیاورید، تردید را کنار بگذارید و همین حالا سفرهای خود را مکتوب کنید. معنی سفرنامه هر چه باشد مفید است چون اگر از سفرهایتان عکس و نوشته نداشته باشید، مدرکی برای اثبات خفن بودنتان برای نوه‌هایتان در آینده ندارید!
