اگر از تاریخ‌دانان بپرسید باشکوه‌ترین حکومت پادشاهی ایران پس از ورود اسلام کدام حکومت بود، نام صفویان را زیاد خواهید شنید. دوران صفویه در تاریخ ایران با فرهنگ و هنر و موسیقی و معماری گره خورده است، جایی که مشهورترین پادشاهان صفوی مانند شاه اسماعیل صفوی و شاه عباس صفوی در میدان‌های نبرد و هنر می‌جنگیدند. در این مطلب به موسس سلسله صفویه و جریانات آن دوران خواهیم پرداخت، پس تا انتها همراه مجله متین آباد باشید.
صفویان چه کسانی بودند؟
بیایید از ابتدا شروع کنیم قبل از اصفهان و همه چیز! خاستگاه صفویه در اردبیل بوده است و داستان آن‌ها از شهر اردبیل شروع می‌شود. گروهی که به دنبال طریقت صوفیان بودند با مرشدی صفی‌الدین اردبیلی ریشه‌های اولیه سلسله صفویان را بنا گذاشتند. طریقت در آن زمان به معنای راه و روشی برای رسیدن به خدا و معرفت و شناخت بود. اطرافیان شیخ صفی الدین اردبیلی او را بسیار قبول داشتند، به همین دلیل به نوادگان او هم وفادار ماندند.
اما بنیانگذاری رسمی سلسله صفویه کمی بعدتر انجام می‌شود. جایی که اسماعیل اول توانست آق قویونلوها را در تبریز شکست دهد و عملا فرمانروایی را در دست بگیرد. موسس سلسله صفویه شاه اسماعیل یکم است که در سال 1501 میلادی تاجگذاری کرد. صفویان به مدت 239 سال بر ایران حکومت کردند اما این 200 سال به اندازه 2000 سال کشور ایران را جلو انداخت. آن‌ها از ۱۵۰۱ تا ۱۷۳۶ میلادی (۱۱۴۸–۹۰۷ هجری قمری مصادف با ۸۸۰–۱۱۱۴ هجری شمسی) حکومت کردند. در این دوره فرهنگ و هنر پیشرفت کرد و مذهب رسمی کشور اعلام شد.
سلسله صفویه در تاریخ ایران چند کار مهم انجام داد. آن‌ها اولین حکومت متمرکز ایران بعد از دوره ساسانی بودند که توانستند بر تمامی اراضی ایران حکومت کنند، قبل از آن‌ها و بعد از ساسانیان هیچ حکومتی نتوانسته بود یک دولت متمرکز را تشکیل دهد. صفویان مذهب تشیع و اسلام دوازده امامی را برگزیدند و فرهنگ و معماری ایرانی اسلامی را در سراسر کشور گسترش دادند. جنگ‌های مهمی مانند چالدران و بیرون راندن پرتغالی‌ها از خلیج فارس از دیگر اتفاقات در دوران صفویه است که در تاریخ ایران ماندگارند.
علاوه بر این، عالمانی مانند ملاصدرا، میرداماد، شیخ بهایی، مقدس اردبیلی، محمدتقی و محمدباقر مجلسی و شیخ حر عاملی از کسانی بودند که در این دوره به فرهنگ مردم در راستای شکوفایی ارزش‌ها بسیار کمک می‌کردند و امروزه نام آن‌ها در زمره بزرگان و دانشمندان است.
پایتخت صفویان کجاست؟
صفویان در دوره حکومت خود 3 پایتخت اصلی داشتند. اولین پایتخت آن‌ها تبریز بود که با تاجگذاری شاه اسماعیل یکم همراه بود. دومین پایتخت آن‌ها شهر قزوین است که در زمان شاه تهماسب به آن‌جا نقل مکان کردند. اما اصلی‌ترین و مهمترین پایتخت صفویان، شهر اصفهان است. پایتخت صفویان اصفهان است و آثار بسیاری از آن دوره در این شهر باقی‌مانده است. از چهل ستون و میدان نقش جهان و مسجدهایش تا پل خواجو و سی‌وسه پل!
مذهب رسمی کشور در دوره صفویه چه بود؟
مذهب رسمی کشور در دوره صفویه از مهمترین مبحث‌هایی‌ست که درباره آن تا به امروز حرف می‌زنند، اما می‌دانید چرا؟ چون با بنیانگذاری صفویان دین اسلام و مذهب شیعه به عنوان مذهب رسمی کشور انتخاب شد. این اولین بار بود که در ایران اسلام دوازده امامی رسمی شد و حضرت مهدی (امام زمان) را به عنوان منجی عالم بشریت شناختند. تصمیم آن‌ها تا به امروز پابرجاست و مذهب رسمی کشور از آن زمان تغییری نکرده است.
چرا فرهنگ و هنر در دوره صفویه شکوفا شد؟
همانطور که در بالا گفته شد در زمان صفویان یک حکومت قدرتمند و یکپارچه و متمرکز بر ایران حکومت می‌کرد، به همین دلیل آن‌ها به فرهنگ و هنر بسیار اهمیت دادند. از اقدامات مهمی که صفویان در آن دوره انجام دادند، رونق تجارت و کسب و کار بود. آن‌ها امنیت راه‌ها و شهرها را برقرار کردند و به معیشت مردم نیز رسیدگی کردند. علاوه بر این، بسیاری از هنرمندان را برای شکوفایی هنرشان حمایت و فرصت را برای رشد آن‌ها هموار کردند.
بسیاری از هنرمندان و معماران معروفی که امروزه آن‌ها را به یاد می‌آوریم و آثار شگرفی بر جای گذاشتند، برای دوره صفویه بودند. معماران ایرانی، آثار بزرگی را در اصفهان ساختند که امروزه به عنوان یک اثر هنری و بخشی از تاریخ و مملکت ایران شدند؛ از مسجد شیخ لطف‌الله تا کاخ هشت بهشت و چهل ستون.
علت شکوفایی فرهنگ و هنر در دوران صفویه:
- حکومت قدرتمند و یکپارچه
- رونق تجارت
- برقراری امنیت در راه ها و شهرها
- حمایت از هنرمندان
کالاهای مهم صادراتی ایران در دوره صفویه چه بود؟
در دوره صفویه، ایران به یکی از مهمترین مراکز تجاری منطقه تبدیل شد و صادرات کالاهای ارزشمند بخش قابل‌توجهی از اقتصاد کشور را تشکیل می‌داد. از مهمترین کالاهای صادراتی این دوره، ابریشم بود که در شهرهایی مانند گیلان و مازندران تولید می‌شد و به بازارهای اروپایی، عثمانی و هندوستان ارسال می‌گردید. کیفیت بالای ابریشم ایرانی باعث شد که این کالا یکی از اصلی‌ترین منابع درآمدی کشور باشد و حتی برخی از شاهان صفوی به ایجاد انحصار دولتی در تجارت ابریشم پرداختند.
علاوه بر ابریشم، فرش ایرانی یکی دیگر از کالاهای مشهور صادراتی بود. کارگاه‌های قالی‌بافی در شهرهایی مانند اصفهان، کاشان، کرمان و تبریز، فرش‌هایی با طرح‌های پیچیده و رنگ‌های خاص تولید می‌کردند که در دربارهای اروپایی و آسیایی مورد استقبال قرار می‌گرفت. فرش‌های صفوی به‌ویژه به دلیل استفاده از رنگ‌های طبیعی و نخ‌های باکیفیت، از ارزش بالایی برخوردار بودند. این صنعت نه تنها اقتصاد کشور را تقویت می‌کرد، بلکه به‌عنوان نمادی از فرهنگ و هنر ایرانی نیز شناخته می‌شد.
از دیگر کالاهای مهم صادراتی، فلزات و سنگ‌های قیمتی، ادویه‌جات و عطریات بودند. ایران که در مسیر جاده ابریشم قرار داشت، به مرکزی برای تجارت سنگ‌های قیمتی مانند فیروزه و یاقوت تبدیل شده بود. همچنین، بازرگانان ایرانی برخی از ادویه‌جات را از هند و دیگر مناطق به اروپا صادر می‌کردند. به دلیل تنوع محصولات صادراتی و موقعیت جغرافیایی ممتاز، ایران در دوره صفویه به یکی از مراکز کلیدی تجارت بین‌المللی تبدیل شد.
دشمنان قدرتمند صفویان در غرب و شرق چه کشورهایی بودند؟
از بزرگ‌ترین چالش‌های حکومت صفوی، مقابله با دشمنان قدرتمندی بود که از دو سوی جبهه‌های غرب و شرق به سراغ این امپراتوری می‌آمدند. در جبهه غرب، امپراتوری عثمانی به عنوان رقیب سرسخت مطرح بود. تنش‌های دینی و سرزمینی میان صفویان شیعه و عثمانیان سنی، منجر به درگیری‌های مکرر و نبردهای مرزی شد که تأثیر عمیقی بر سیاست‌های هر دو امپراتوری داشت.
در جبهه شرق، دشمنان دیگری مانند ازبک‌ها با تهدیدی مشابه ظاهر می‌شدند. قبیله‌ها و دولت‌های همجوار از جمله قبایل ازبک، به دلیل حملات مکرر و فشارهای نظامی بر مرزهای شرقی ایران، چالش‌های جدی برای صفویان ایجاد کردند. این درگیری‌ها نه تنها موجب ایجاد ناآرامی‌های نظامی در مناطق حاشیه‌ای می‌شد، بلکه ساختار دفاعی کشور را نیز تحت تأثیر قرار می‌داد و نیازمند اصلاحات و به‌روزرسانی راهبردهای نظامی بود.
این وضعیت دشمنی در دو جبهه باعث شد تا فرمانروایان صفوی با چالش‌های استراتژیک و سیاسی قابل توجهی روبرو شوند. آن‌ها مجبور بودند با استفاده از دیپلماسی دقیق و در عین حال تدابیر نظامی قاطع، امنیت مرزهای کشور را تضمین کنند. تعامل مداوم با دشمنان از دو سوی غرب و شرق در نهایت به شکل‌دهی به سیاست خارجی صفوی و تقویت روحیه میهن‌پرستانه کمک کرد و نقش مهمی در تعیین سرنوشت تاریخ ایران ایفا نمود. به صورت کلی دشمنان اصلی صفویان ازبک‌ها در شرق ایران و عثمانی در غرب ایران بودند.
لیست پادشاهان صفوی به ترتیب
پادشاهان صفوی نقش بسیار مهمی در پیشرفت ایران از نظر فرهنگی و هنری و تاریخی داشتند. بسیاری از آثار تاریخی ایران که امروزه بر جای مانده است برای دوره صفویان است. آن‌ها با عقل و درایت خویش بر تمامی ایران حکومت کردند اما حکومت‌ها می‌آیند و می‌روند و هر کدام با تهدیدهای داخلی و خارجی مختلفی دست و پنجه نرم نی‌کنند. در زیر لیست پادشاهان صفوی به ترتیب آمده است:
- شاه اسماعیل یکم
- شاه تهماسب یکم
- شاه اسماعیل دوم
- شاه سلطان محمد خدابنده
- شاه عباس یکم
- شاه صفی یکم
- شاه عباس دوم
- شاه سلیمان یکم
- شاه سلطان حسین یکم
- شاه تهماسب دوم
- شاه عباس سوم
- شاه سلیمان دوم
- شاه سلطان حسین دوم
- شاه اسماعیل سوم
- سلطان محمد میرزا
سلسله صفویه چگونه سقوط کرد؟
سقوط سلسله صفویه نتیجه چندین عامل بود که به تدریج ساختار سیاسی، نظامی و اقتصادی این امپراتوری را تضعیف کرد. در این میان، فساد درباری، ضعف نظامی، بحران اقتصادی و حملات خارجی نقش اساسی داشتند. در دوران پایانی حکومت صفویه، شاه سلطان حسین که فردی بی‌تجربه و ناتوان در اداره کشور بود، نتوانست با بحران‌های پیش‌آمده مقابله کند و همین موضوع زمینه را برای فروپاشی امپراتوری فراهم کرد.
ضعف داخلی و ناتوانی شاهان پایانی
از مهمترین دلایل سقوط صفویان، سیاست‌های نادرست شاه سلطان حسین بود. او که بیشتر به زندگی تجملی و مسائل مذهبی افراطی مشغول بود، امور کشور را به وزرا و درباریان بی‌کفایت سپرد. در نتیجه، فساد در حکومت گسترش یافت، نارضایتی مردم افزایش پیدا کرد و ارتش که زمانی از قوی‌ترین نیروهای نظامی منطقه بود، دچار ضعف شدید شد. ارتش صفوی که در دوران شاه عباس اول قدرتمند و مدرن بود، در اواخر دوران صفوی به دلیل عدم پرداخت حقوق، فساد فرماندهان و بی‌توجهی پادشاه، کارایی خود را از دست داد و دیگر توان مقابله با تهدیدهای خارجی را نداشت.
بحران‌های اقتصادی و نارضایتی عمومی
در دوره پایانی صفویه، وضعیت اقتصادی کشور بحرانی شد. تجارت ابریشم که یکی از اصلی‌ترین منابع درآمد صفویان بود، به دلیل کاهش حمایت‌های حکومتی و بی‌کفایتی اقتصادی، افت شدیدی پیدا کرد. علاوه بر این، فشارهای مالیاتی بر مردم افزایش یافت و بسیاری از کشاورزان و بازرگانان دچار مشکلات اقتصادی شدند. همزمان با این بحران‌ها، فساد اداری و بی‌کفایتی حاکمان محلی نیز موجب نارضایتی گسترده در سراسر کشور شد.
حمله افغان‌ها و سقوط اصفهان
در اوج بحران‌های داخلی، محمود افغان که رهبری طایفه غَلزایی را در شرق ایران بر عهده داشت، از ناتوانی حکومت صفوی استفاده کرد و به سمت پایتخت حرکت کرد. ارتش صفوی که دیگر قدرت و انسجام گذشته را نداشت، نتوانست در برابر نیروهای افغان مقاومت کند. در سال ۱۷۲۲ میلادی، محمود افغان پس از محاصره طولانی شهر اصفهان، این شهر را فتح کرد. شاه سلطان حسین که دیگر هیچ امیدی به مقاومت نداشت، بدون جنگ جدی تسلیم شد و تاج و تخت خود را به محمود افغان واگذار کرد. این رویداد پایان رسمی حکومت صفویه را رقم زد و ایران وارد یک دوره پرآشوب و بی‌ثبات شد.
پس از سقوط صفویان، ایران برای چندین دهه درگیر هرج‌ومرج و جنگ‌های داخلی شد. حکومت افغان‌ها پایدار نماند و نادرشاه افشار، یکی از فرماندهان برجسته نظامی، توانست با شکست افغان‌ها حکومت جدیدی را پایه‌گذاری کند. اما سقوط صفویه باعث افول قدرت مرکزی ایران، تجزیه موقت کشور و تضعیف جایگاه بین‌المللی ایران شد. در نهایت، سقوط صفویه نقطه عطفی در تاریخ ایران محسوب می‌شود که نشان داد حتی امپراتوری‌های قدرتمند اگر دچار فساد، بی‌کفایتی و ضعف نظامی شوند، در برابر حملات داخلی و خارجی سقوط خواهند کرد.
جمع بندی
حکومت صفویان از مهمترین حکومت‌های ایران است که تاثیر بسیاری در تاریخ این کشور دارد. از شکوه و جلال دربار صفوی تا شکست در جنگ‌هایی مانند چالدران به دلیل نداشتن تجهیزات پیشرفته، سلسله صفویان توانسته در حدود 2 قرن یک امپراطوری قدرتمند را بسازد. در تمامی ادوار تاریخ ایران هنگامی که پادشاهان به امور اعیانی و تجملاتی پرداختند و اداره کشور را فراموش کردند، حکومت آن‌ها توسط دیگران تضعیف شده و در آخر با یک جنگ یا دسیسه پایان یافته است، از این مهم حکومت صفویه هم در امان نماند و در آخر با حمله افغان‌ها، شاه سلطان حسین صفوی که به امور تجملاتی پرداخته بود سقوط کرد.
