شهر زیرزمینی نوش آباد که به آن شهر زیرزمینی اویی نیز گفته میشود، شهری زیر زمینی با قدمت 1500 ساله است که ساخت آن به دوران ساسانیان بازمی‌گردد. بی‌نظیر بودن این مجموعه در این است که زمانی ساخته‌شده است که هیچ ماشین‌آلات و ابزار ساخت جدیدی وجود نداشت، حتی نقشه‌برداری و الگوبرداری هم وجود نداشت و بشر تنها با نبوغ خود توانسته چنین سازه‌ای را خلق کند. در ادامه این مطلب از بلاگ اکوکمپ کویری متین آباد، با این سازه تاریخی جذاب بیشتر آشنا می‌شویم.
شهر زیرزمینی نوش آباد در کدام شهر است؟
نوش آباد از توابع شهرستان آران و بیدگل در استان اصفهان است. این شهر از حاشیه شمالی کاشان شروع میشود و تا نزدیکی دریاچه نمک قم امتداد پیدا می‌کند. شهر زیرزمینی نوش آباد جزوی از دشت کاشان است، دستی که تمدنی بزرگ و بسیار کهن دارد و نشانه‌ی مدنیت را در شهر زیرزمینی آن نیز میتوان پیدا کرد.
این فضاهای زیر زمینی نه‌تنها زیر شهر نوش آباد، بلکه تا حصارهای بیرون شهر و حتی تا شهر تاریخی و تالار نیاسر واقع در 45 کیلومتری نوش آباد نیز گسترش پیداکرده است که عظمت آن را نشان میدهد.
امروزه اگر بخواهید از شهر زیرزمینی نوش آباد دیدن کنید می‌توانید از دو ورودی مختلف وارد شوید که البته به هم مرتبط نیستند، زیرا به دلیل سیلاب‌‌های مختلف و تخریب بخشی از شهر، همه‌ی قسمت‌های آن حالا قابل‌استفاده نیست و بخش‌هایی کوچک برای بازدید علاقه‌مندان در دسترس قرار دارد. این ورودی‌های امروزی از طریق آب‌انبارهایی با قدمت 500 ساله به شهر زیر زمینی متصل میشود که تاریخ ساختشان به دوران صفویه بازمی‌گردد.
بیشتر بخوانید: کویر مرنجاب کجاست؟
تاریخچه شهر زیرزمینی اویی
این بنا در دوران ساسانیان و اوایل اسلام ساخته‌شده است. البته استفاده از آن محدود به دوره ساسانیان نبوده و در دوره‌های بعدی یعنی دوران سلجوقی تا صفویه و حتی در زمان قاجاریان نیز مورداستفاده قرار می‌گرفته است.
شهر زیرزمینی نوش آباد دارای راههای ورودی متعدد و البته مخفی از مکان‌های مختلف است، از داخل منازل گرفته تا داخل قلعه خشتی، کانال‌هایی که از زیر خانه‌ها و از قنات‌ها حفرشده و چاه‌های داخل باغ‌ها و بازارها همگی راههای مخفی برای ورود به این پناهگاه داشته‌اند تا در زمان حمله دشمن، افراد بتوانند یک‌راه دسترسی سریع به آن داشته باشند.
ورودی‌های شهر زیرزمینی اویی کویر درواقع به شکل حفره‌هایی در دل زمین و مانند چاه بوده است و درپوش داشته. آخرین فردی که وارد چاه می‌شد درپوش را نیز سر جای خود قرار می‌داد و به‌این‌ترتیب دشمن نمی‌توانست راه ورودی را بیابد.
کشف نوش آباد شهر زیرزمینی
این شهر زیر زمینی درواقع تا همین چند وقت پیش کاملا مدفون بود و کسی از وجود آن خبری نداشت، تا این‌که در سال 1383، هنگامی‌که یکی از ساکنان نوش آباد در حال حفر برای عملیات عمرانی بود کشف شد. شهر زیر زمینی نوش آباد یک شهر کاملا دست‌ساز در سه‌طبقه است.
باستان شناسان تخمین می‌زنند این شهر حتی تا پانزده هزار مترمربع نیز وسعت داشته باشد. شهر زیر زمینی نوش آباد بزرگ‌ترین شهر زیر زمینی جهان به‌صورت دست کند و یکی از بزرگ‌ترین سازه‌های بشر در زمان قدیم است.
طبقه اول این مجموعه سازه، دارای چندین راهروی تودرتو و پیچیده است که در آنها تله‌های دفاعی وجود دارند و به‌صورت بالقوه برای مقابله با دشمنان احتمالی و البته گمراه کردن آنها به کار می‌رفتند. این راهروهای طولانی همچنین به مردم اجازه می‌داد درزمانی ناامنی بدون متوجه شدن دشمن از نقطه‌ای از شهر به نقطه دیگر بروند.
طبقه دوم و سوم هم به‌عنوان سرپناه و پناهگاه کاربرد داشتند و هم نوعی انباری برای قرار دادن تدارکات زندگی بودند. به‌علاوه در آن طبقات زیرین گرما هم کمتر راه می‌یافت و مکانی برای استراحت در فصل گرما هم محسوب می‌شد.
بیشتر بخوانید: قلعه کرشاهی
معماری و مساحت شهر اویی
شهر زیرزمینی نوش آباد یک شاهکار مهندسی و معماری در زمان خود به‌حساب می‌آید. به‌غیراز ارتفاع ورودی که بیشتر است، تمامی قسمت‌های این شهر زیر زمینی جالب به‌اندازه قد طبیعی یک انسان یعنی 170 تا 180 سانتی‌متر است. تمامی این شهر به‌صورت دستی کنده‌شده است و چند هزار متر وسعت دارد. عمق این شهر نیز با توجه به طبقه طبقه شدن و گسترش در جهت عمودی، بین 4 تا 18 متر است.
سیستم تهویه، هواگیری و تنفس شهر زیرزمینی کاشان نیز در نوع خود جالب است و آن را از بقیه سازه‌های مشابه که اغلب تهویه مناسبی نداشتند، متمایز می‌کند. تهویه اولیه به دلیل اختلاف فشار بین فضای بیرون و داخل اتفاق می‌افتد. راهروهای U شکل تعبیه‌شده در مجموعه هم این هوا را به‌خوبی به گردش درمی‌آورد تا هوایی مطبوع وجود داشته باشد.
نقشه نوش آباد کاشان
شهر زیر زمینی اویی کاشان دارای چندین فضای متعدد است، ازجمله اتاق‌های پی‌درپی، راهروها، چاه و کانال‌های مختلف که همگی برای در امان ماندن از دست بیگانگان یا دشمن طراحی‌شده بودند. جالب‌تر از همه ویژگیهای خاص و جالبی است که در آن زمان برای کم کردن تاثیر حمله متجاوزان در معماری این شهر زیر زمینی به‌کاررفته شده است.
برای مثال تمامی راهروها به‌صورت زاویه‌دار ساخته‌شده‌اند. این ویژگی سبب میشود دیدمستقیم با فضاهای مختلف از بین برود و در یک نگاه نمی‌توان همه‌جا را به‌راحتی بررسی کرد یا همه افراد پنهان‌شده را پیدا کرد.
یک ویژگی دیگر در شهر زیر زمینی اویی کاشان، راههای ورودی به هر طبقه و هر فضای مجزا است. طراحی این طبقات به شکلی انجام‌شده است که هرکس بخواهد وارد اتاقها بشود، باید از پایین به بالا حرکت کند. همین هم سبب میشود قدرت دفاعی افراد مهاجم بسیار کمتر شده و ساکنین خیلی راحت‌تر بتوانند از خود دفاع کنند.
در بیست سانتی‌متری زیر سقف‌ها و به فاصله یک متر در تمام بدنه‌های اتاقها حفره‌هایی وجود دارد. این حفره‌ها برای قرار دادن چراغ‌های پیه‌سوز و تامین روشنایی فضاها تعبیه‌شده‌اند. درواقع این مسئله از پیه‌سوزهای به‌دست‌آمده با قدمت هفتصد ساله کشف‌شده از این مکان به‌دست‌آمده است. آب مصرفی و آشامیدنی ساکنان داخل این پناهگاه نیز از راههای مخفی مرتبط با قنات‌ها در زیر زمین تامین می‌شده است.
بیشتر بخوانید: راهنمای کویرگردی کاشان
فاصله کاشان تا نوش آباد
شهر نوش آباد در هشت کیلومتری شهر کاشان قرار دارد. درواقع اهمیت این شهر این بوده که در زمان ساسانیان، اقامتگاه انوشیروان پادشاه ساسانی بوده است. نام اصلی آن انوش آباد بوده و به گفته کارشناسان ازجمله مراکز مسکونی گسترده در فلات ایران محسوب می‌شده است. انوش آباد نیز از انوشه به معنی بی‌زوال، جاویدان و بی‌مرگ است، جایی که هماره خوش و خرم است.
مجموعه زیر زمینی اویی در زیر بافت قدیم شهری شکل‌گرفته و تا سطح کنونی آن‌هم گسترده شده است. وسعت این شهر به خاطر حفاظت از جان و مال و مردم و ارتباط میان محلات، زیاد است و هم در سطوح عمودی و هم‌افقی شکل‌گرفته است.
جمع‌بندی
شهر زیرزمینی نوش‌آباد، روایت تاریخ ساسانیان و چهارده قرن پیشینه فرهنگ و تمدن را با خود به دنبال دارد. این مجموعه باستانی 3 هدف اصلی داشته است:
- استفاده به‌عنوان پناهگاهی در زمان تهاجم دشمن
- محلی برای عبادت
- حفاظت از گرمای بیش از چهل درجه در روزهای داغ و تابستانی کویر
شهر زیرزمینی نوش‌آباد کاشان نه‌تنها ازنظر تاریخی، بلکه ازنظر معماری منحصربه‌فرد، فرهنگی و سیاسی نیز جذابیت و جای پرداختن زیادی دارد و هرساله گردشگران داخلی و خارجی زیادی با تور کویر از آن دیدن می‌کنند. شما هم می‌توانید گردش در این شهر زیرزمینی جذاب را در برنامه‌های کویر گردی و کویر نوردی خود جای بدهید.
قصد سفر به استان اصفهان را دارید و در جستجوی یک اقامتگاه کویری هستید؟ برای رزرو اقامتگاه کاشان، اکو کمپ متین آباد گزینه مناسبی است.
شهر سامن در ۱۵ کیلومتری ملایر قرار دارد. سامن یکی از قدیمی ترین و کهن ترین شهرها و زیستگاههای انسانی در ایران میباشد و شهر زیرزمینی دستکند سامن نیز ، قدیمی ترین شهر زیرزمینی ایران است از نظر باستان شناسی یکی از منحصر به فردترین شهرهای زیر زمینی جهان به شمار میرود . شهر زیر زمینی سامن ۳۵۰۰ تا ۱۰ هزار سال قدمت دارد. بر اساس کاوشهای باستان شناسی بیش از ۶۰ اسکلت انسانی در این مجموعه کشف شده است که تدفین چمباتمه ای در این مجموعه یک شیوه تدفین است که در آن بدن به صورت خمیده با زانوهایی رو به سینه قرار میگیرد و اشیایی همچون ظروف سفالی ابزار مفرغی و تزئینات شخصی به عنوان هدیه با متوفی دفن می شود از ویژگیهای تدفین در دوره های پیشا تاریخ، عصر مفرغ و آغاز عصر آهن محسوب میشود نخستین کاربرد آیینی این شهر زیرزمینی گورستان و محل تدفین مردگان بوده است در دوره های بعد این مکان به نیایشگاه پیروان آیین میترائیسم تبدیل شد و سپس در مقاطعی از تاریخ به پناهگاهی امن برای مردم در برابر یورش دشمنان بدل گردید شهر زیرزمینی سامن مجموعه ای حیرت انگیز از اتاقها و دالان‌های تو در تو فضاهای آیینی و مسیرهای مخفی است . که همگی در دل سنگ سخت گرانیت با دقت و مهارت تراشیده شده اند این شهر زیر زمینی بدون هیچ گونه مصالحی و در بستری از سنگ گرانیت در ۳ طبقه و در عمق ۴ تا ۶ متری زمین زیر شهر سامن ساخته شده و تا کنون فقط ۳ هکتار آن توسط باستان شناسان کاوش شده است همچنین وجود یک رشته قنات فعال چند هزار ساله در درون شهر زیرزمینی گواهی بر دانش مهندسی پیشرفته ساکنان باستانی منطقه دارد. به روایت مردم محلی برخی از راههای مخفی این شهر تا بیرون از محدوده امروزی سامن امتداد یافته اند قدمت این مجموعه حدود ۸۰۰ تا ۹۵۰ سال پیشتر از پیدایش حکومت مادها، هخامنشیان و آیین میترائیسم است و به دوره ای باز میگردد که اقوام کهن زاگرس نشین همچون لولوبی ها ، گوتیان و کاسی ها در این نواحی زندگی و حکمرانی میکردند از دیگر آثار تاریخی شاخص شهر ،سامن میتوان به برج خانقلی اشاره کرد که با قدمتی حدود ۷۰۰ سال به دوره ایلخانی تعلق دارد این بنای خشتی و گلی در محله چال خانقلی واقع شده و نمونه ای ارزشمند از معماری سنتی منطقه را به نمایش میگذارد . همچنین مقبره سام و حام دو فرزند حضرت نوح (ع) در آرامستان قدیمی سامن قرار دارد و براساس روایتهای معتبر تاریخی و دینی در ادیان یهودیت ، مسیحیت و اسلام و همچنین شیوه و روش معماری و نوع مصالح به کار رفته در پایه های بنای اولیه نشان میدهد که مقبره اولیه و اصلی ۴۵۰۰ تا ۵۰۰۰ سال قدمت دارد ولی قدمت مقبره فعلی به اواسط دوره قاجار باز میگردد که بر روی بناهایی از دوره ایلخانان و صفویان تجدید بنا شده است .نام گذاری شهر سامن نیز برگرفته از نام سام، فرزند نوح (ع) است. شهر زیرزمینی دستکند سامن برج خانقلی و مقبره سام و حام هر سه در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌اندو گنجینه ای ارزشمند از تاریخ آیین و فرهنگ کهن ایرانی را در دل خود جای داده اند.