چله تموز: چهلمین روز از فصل تابستان
یکی از روزهای آئینی به جای مانده از دوران بسیار کهن در ایران بزرگ، چله تموز است. نکوداشت این آئین بسیار کهن‌تر از دوره ادیان ابراهیمی است. اما چله تموز دقیقا به چه چیزی اشاره دارد؟
در تقویم کهن ایرانیان 10 مرداد ماه، یعنی چهلمین روز از فصل تابستان، روز خاصی بوده و جشن گرفته می‌شده است؛ این جشن را جشن چله تابستان یا چله تموز می‌نامیدند. جشن چله تابستان، جشن نوروز بل، جشن نیلوفر، چله تموز، زیارتگاه نارکی، تمامی این اسامی حکایت از یک جشن بزرگ در میانه‌های فصل تابستان در ایران باستان را داشته است. امروزه نیز زرتشتیان در دوازده تا شانزده مرداد‌ماه به اجرای این جشن می‌پردازند و همه در یزد به زیارتگاه پیر نارکی می‌روند و سروده‌هایی از اوستا را زمزمه می‌کنند، و به نیایش خداوند یگانه می‌پردازند.
دیدگاهی بر چله تموز این آیین کهن ایرانی که طره‌های مشترک تاریخی و فرهنگی با کشور دوست و همسایه خود هندوستان گره زده است. جشن اول تیر (چله تموز) از جشن‌های تیرگان یکی از جشن های بسیار کهن ایرانی است که تاریخ و علت دقیق آن روشن نیست، اما می‌دانیم که در پیوند با طولانی ترین روز سال است.
چنانچه در طولانی ترین شب سال (یلدا) و روزهای اعتدال و یا نصفه شدن شب و روز در بهار (نوروز) و در پاییز (مهرگان) جشن‌های ایرانی برگزار می شده است. این اعیاد تماما به پدیده‌های طبیعی مربوط می شود و در انحصار آیین و دین خاصی نبوده و نیست و بیشتر جنبه آیین‌های سنتی و فرهنگی داشته است. بلندترین روز سال مصادف با ۳۱ خرداد (۲۱ژوئن) است که در سال ۲۰۱۴ کشور هندوستان موفق شد این روز را به عنوان روزجهانی یوگا در سازمان ملل به ثبت برساند.
در گذشته درست در همین زمان جشن‌هایی به نام چله تموز و یا جشن تیرگان در سرتا سر فلات ایران و حتی فراتر از آن برگزار می‌شده است که قالباً در حلول احترام به آب و خورشید که از آیین‌های این جشن‌ها بودند می‌گذشت.
متاسفانه ما در ایران حتی نتوانستیم این روزی‌های مهم و آیین‌های با شکوه را که با فرهنگ و تمدن ایرانی آمیخته شده است را در تقویم رسمی کشور خود به ثبت برسانیم. درست است که این آیین ها بسیار کهن هستند و به مرز و مذهب خاصی تعلق ندارند اما هندی‌ها موفق شدند این روز را به نام یوگا به ثبت برسانند و شکی نیست که افتخارات آن را نصیب خود و فرهنگ هندوستان کرده‌اند.
یوگ یا یوق یا طوق حلقه بیضی شکلی است که بر گردن دو یا سه حیوان مانند گاو و یا اسب می‌اندازند تا هماهنگ با هم راه بروند. یوگا واژه هندو و آریایی است که به معنی گردن نهادن و تسلیم شدن و گردنبند است.
نشانه‌هایی از این جشن‌ها در آثار باستانی هزاره‌های قبل از میلاد مسیح دیده می‌شود. جغرافیای این آیین ها بسیار پهناور بوده و از آسیای غربی تا خاورمیانه و روم شرقی را در بر گرفته است. روز ۲۱ ژوئن روز جهانی یوگا نام گذاری شده است. یکی از آیین‌های این روز سوریا نماس‌کار (سلام بر خورشید) نام دارد که قبل از طلوع خورشید انجام می‌شود.
این دقیقا همان آیینی است که در ایران انجام می‌شده و پگاه روز یا آغاز زود هنگام روزهای تیرگان زنان ایرانی حیاط سراها و محوطه درب ورودی سراها را آب و جارو می‌کردند و در آستانه در ورودی آتش و اسپند می‌افروختند. روبیدن خاک آینه ها و نگاه داشتن کاسه آب جلوی آن و دادن آش نذری و بستن پارچه ای به درخت مقدس داغداغان (تاقوک) از دیگر کار هایست که در این روز می‌کردند.
از جشن تیرگان روایت‌های مختلفی بجا مانده است که سفرنامه نویسان دوره صفوی نیز به آن اشاره کرده‌اند. ابوریحان بیرونی در آثارالباقیه، فصل نهم، بخش عید تیرگان آورده است که تیرگان روز بزرگداشت مقام نویسندگان در ایران باستان بوده است. اما بعضی آن را به خورشید و یا آب و بعضی به جنگ ایران و توران و تیرانداختن آرش کمان گیر نیز نسبت داده اند. آنچه بیشتر به واقعیت نزدیک است همان آیین آب و خورشید و گرمترین روز سال و یا طولانی ترین روز سال است.
در خراسان محوطه کوچه و سراها را که معمولا خاکی بوده است آب و جارو و آشغالهای محیط را جمع آوری می‌کردند. آب پاشیدن بر خاک کوچه از دمای اطراف اتاق‌ها و گرمای هوا می‌کاسته و باعث مطبوع گشتن محیط می‌شده است.
طولانی ترین روز سال در فرهنگ خراسان چله تموز نام گرفته که در تقویم کهن ایرانی گرم ترین ماه سال است. جشن «چله بزرگ» یکی از جشن‌های ایرانی بوده که امروزه کمی به فراموشی رفته است، اما در جنوب خراسان هنوز هم طولانی ترین روز سال را گرامی می‌دارند و در تقویم محلی بیرجند «چله بزرگ» و «چله خرد» را جشن می‌گیرند. در جنوب خراسان از اول تیر ماه تا دهم مرداد ماه را «چله تموز یا چله بزرگ»، از دهم مرداد ماه تا آخر این ماه را «چله خرد» و از اول دی ماه تا دهم بهمن ماه را «چله کلو»، از دهم بهمن ماه تا آخر این ماه را «چله خرد» می‌گویند.
شعر معروف خراسانی:
نه از شو مو منالم نه که از روز نه از یلدا گیله درم نه چله تموز
همو قدر فهمیدم دمین ای دنیا که آسونی د بعد سختی میه هنوز
نه از شب من گله و ناله دارم و نه از روز نه از یلدا و نه از تموز نیز مصداق این امر است.
در قدیم، روزهای بعد از نوروز را به دو چهل تقسیم می‌کردند: چهل روز اول که چله معتدل است و چهل روز بعد که روزهای گرما است. بعد از چله دوم چله تموز شروع می‌شود که داغ ترین روزهای سال است.
حکیم سعدی شیرازی در باب این رویداد می‌فرماید:
یار ناپایدار دوست مدار دوستی را نشاید این غدّار
نیک و بد چون همی بباید مرد خنک آنکس که گوی نیکی برد
برگ عیشی به گور خویش فرست کس نیارد ز پس ز پیش فرست
عمر برف است و آفتاب تموز(تیر) اندکی ماند و خواجه غرّه هنوز
ای تهی دست رفته در بازار ترسمت پر نیاوری دستار
هر که مزروع خود بخورد به خوید وقت خرمنش خوشه ها باید چید
